Modernizm to według słowika terminów literackich Stanisława Jaworskiego - (z francuskiego moderne - nowoczesny) zespół tendencji w literaturze i sztuce oraz w myśli europejskiej, które wystąpiły z końcem XIX i na początku XX wieku, przejawiając się w zróżnicowany sposób w poszczególnych literaturach i sztuce różnych narodów. Łączyła je wspólna postawa duchowa: przekonanie o kryzysie wartości mieszczańskiego świata, dekadentyzm, pesymizm, protest przeciwko moralności i obyczajowości mieszczańskiej. Wyrażało się to w poszukiwaniu nowych form sztuki (symbolizm, sztuka dla sztuki), a także przyznawanie artyście i sztuce niezależnej i nadrzędnej roli w społeczeństwie. Modernizm miał charakter międzynarodowy; wydawano wiele przekładów z literatur obcych, które pełniły funkcję inspirującą (np. w Polsce przekłady "Kwiatów zła" Charlesa Baudelaira i dramatów Maurycego Maeterlincka przez Zenona Przesmyckiego). Najważniejsze ośrodki modernizmu znajdowały się we Francji, w Niemczech (silne oddziaływanie filozofii Artura Schopenhauera i F. Nietzschego), w Austrii i w Rosji. Nazwę modenrizm przyjmuje się niekiedy na określenie pierwszej fazy literatury Młodej Polski, wyrażającej tzw. bunt modernistyczny.

• Impresjonizm - poszukuje inspiracji w przyrodzie, kładzie nacisk na podkreślenie nastrojowości, ulotności przeżycia podmiotu lirycznego czy charakteru opisywanego wydarzenia; literaci - impresjoniści lubują się w odtwarzaniu niepowtarzalnych, trudnych do uchwycenia, bo krótkotrwałych momentów, emocji, doznań zmysłowych, wrażeń estetycznych, specyficznych asocjacji kolorystycznych; odrzucają logikę kompozycji, występują przeciwko racjonalnej analizie na rzecz przyjęcia postawy biernie odtwarzającego swe doznania podmiotu; znamienną cechą kierunku jest subiektywizm, który przeciwstawia impresjonizm naturalizmowi, ten ostatni bowiem stawia na jak najwierniejsze, zgodne z prawdą, obiektywne przedstawienie świata rzeczywistego;

• Naturalizm - jego twórcą jest francuski pisarz Emila Zola, który wprowadził do literatury nowe, naukowe podejście, postulował przyjęcie zasad stosowanych w naukach przyrodniczych; naturaliści rozwijają i doskonalą opis, cechuje ich pietyzm, dbałość o szczegół w przedstawianiu wybranego fragmentu rzeczywistości; znamienne dla kierunku jest dążenie do maksymalnego obiektywizmu, pokazywania świata bez komentowania go, bez jakiejkolwiek oceny czy sugestii ze strony autora; rola narratora zostaje wyraźnie ograniczona; powieść jest często rodzajem sprawozdania z życia określonej grupy społecznej czy mieszkańców określonego środowiska; pisarze tworzą dokumenty, literackie obrazy ówczesnej rzeczywistości; wzrasta zainteresowanie motywami dotychczas lekceważonymi przez literaturę - pojawiają się elementy uważane za brzydkie, brutalne, nieestetyczne; do głosu dochodzą postaci z nizin społecznych, mówią one własnym, potocznym, niewyszukanym językiem; kierunek wzorował się na Darwinowskiej teorii ewolucji, co pociągało za sobą uwydatnienie czynnika biologicznego w losach bohaterów; dominuje przekonanie o przesądzeniu przyszłości postaci przez czynniki dziedziczone po rodzicach, wychowanie czy wpływ środowiska społecznego; właściwy naturalistom pesymizm łączy się z ostrą krytyką panujących stosunków społecznych, norm zachowania, niepisanych zasad postępowania;

• Symbolizm - wystąpił z końcem wieku XIX we Francji i Belgii, stopniowo ogarniając swym wpływem inne kraje europejskie; u podłoży symbolizmu tkwiła filozofia idealistyczna, przekonanie, że świat dostępny ludzkim zmysłom jest jedynie symbolem, za którym kryje się istotna prawda; jej odkrycie, wyrażenie treści nieracjonalnych stawało się zadaniem literata; pociągało to za sobą całkowite zerwanie z naturalizmem oraz wprowadzenie nowych założeń kompozycyjnych, wykorzystujących innowacyjne środki literackie; symbolizm odwoływał się do intuicji, symbol, alegoria czy personifikacja miały sugerować pewne niejasne, niewyrażalne słowami treści; ważne, poruszane tematy to nieskończoność, tajemnica, ludzka psychika; autorzy szczególną uwagę zwracają na stronę brzmieniową tekstu, wykorzystują wszelkie możliwe drogi oddziaływania n a czytelnika - opisują jednocześnie wrażenia wzrokowe, słuchowe, czuciowe i zapachowe - technika ta nosi nazwę synestezji;

Modernizm był okresem niejednorodnym, w którym pierwotnie sprzeczne ze sobą tendencje, powoli przenikały się, wzajemnie wzbogacały i uzupełniały. Pełny wyraz znalazło to w powieści polskiego noblisty. Prześledźmy więc, jak poszczególne, wyżej wymienione nurty przeplatając się w dziele, nadają mu charakter niejednolity, urozmaicony i nowoczesny, nie zaburzając przy tym jednak koncepcji utworu jako spójnej całości.

Impresjonizm występuje w powieści wielokrotnie, np. w opisie jesiennego pola, gdzie pojawiają się następujące określenia barw:

kobiety czerwieniły się na polach,

krowy srokate,

popielate zakony rdzawiły się,

gęsi, białe niby płaty śniegu,

bieliły się, zrudziałe łąki,

niebieskie warkocze dymów,

drzewa pożółkłe,

jesienna szarość

srebrne pajęczyny

jarzębiny o krwawych głowach

szary, przesłoneczniały kurz

wzbogacając tym opis i ułatwiając czytelnikowi "wtopienie się" w prezentowaną scenerię. W takich fragmentach proza Reymonta zostaje uzupełniona o elementy liryczne, czyli ulega liryzacji i skrajnej subiektywizacji, tzn. świat przedstawiony widziany jest oczami bohatera, nacechowany dodatnio bądź ujemnie w zależności od jego wrażeń i odczuć.

Nurt naturalizmu odnajdujemy w opisach uniesień miłosnych (np. schadzki Jagny z wójtem). Opiera się na darwinizmie, ujmuje człowieka jako zwierzę rozumne, lecz kierowane instynktami. Częstym motywem naturalistycznym są też opisy nędzy, brutalne i niejednokrotnie odrażające (np. chałupy Byliców). W tym przypadku nawiązuje Reymont do tendencji pokazywania świata bez osłonek, obiektywnie i bez ukrywania prawdy.

Do symbolicznych fragmentów należy m. in. Obraz ostatniego siewu i śmierci Boryny. Odnosi się on do motywu ziemi-matki i ziemi-żywicielki pojawiającego się w kulturze ludowej. Wyraża nierozerwalny związek z rolą. Można też interpretować tą scenę w odniesieniu do Biblijnego motywu przemijania ("z prochu powstałeś i w proch się obrócisz").

Przeplatanie się wielu technik wyklucza możliwość zaszufladkowania "Chłopów" do dzieł naturalistycznych czy symbolicznych. Trafniejsze jest szersze określenie - modernistyczne. Dodatkowo wskazują na to inne cechy.

Książka ma strukturę otwartą. Splata się ze sobą bardzo wiele wątków, nie wszystkie mają zakończenie (np. starego Bylicy). Narrator łączy w sobie cechy wszechwiedzącego i zaangażowanego w opisywane wydarzenia (ujawnia to w czasie wesela Boryny - m. in. Okrzykiem "Hej"). Posługuje się gwarą chłopską, lecz używa porównań wskazujących na ogromny talent literacki. Zna doskonale wieś i jej zwyczaje, lecz umie zachować do nich dystans, skomentować (np. Dominikowe diagnozy choroby Boryny). Rozumie psychikę bohaterów. Wykracza więc poza ramy wszechobecnego i wszechwiedzącego boga, bierze udział w życiu lipeckim, lecz zachowuje dystans, aby móc wprowadzić czytelnika w opisywany świat.

Temat dzieła odpowiada panującej wśród artystów chłopomanii. Nie stanowi jednak kontynuacji zachłyśnięcia się wsią, lecz odpowiedź na krzywdzącą chłopów, zdaniem Reymonta, "Ziemię" E. Zoli. Powieść ukazuje Lipce przekrojowo, podczas wszystkich pór roku, zarówno od strony biedoty jak i bogatych gospodarzy. Rodzi się pytanie, czy nie mamy do czynienia z dziełem realistycznym? Wskazuje na to wierność odtworzenia struktury społecznej, warunków życia, zwyczajów. Przeczy temu twierdzeniu osobowość narratora, stylizacja języka, oraz obecność innych, wymienianych już technik artystycznych.

"Chłopi" spełniają większość kryteriów opisujących dzieło modernistyczne. Łączą w sobie tendencje naturalistyczne, impresjonistyczne, symboliczne, występuje stylizacja języka, zaangażowany narrator. Stefan Lichański napisał w swoim opracowaniu:

"Schemat fabularny wysoce przydatny dla Reymonta-naturalisty, malarza i kronikarza wiejskiej codzienności, okazuje się nie mniej dogodny dla Reymonta-epika, usiłującego dać nie tylko panoramicznie kreślony obraz chłopskiego życia, ale również jego artystyczną syntezę." (s. 25)

Noblista wykracza poza ramy znanych dotąd konwencji i tworzy obraz prawdziwy, epopeję chłopską. Zaprasza czytelnika do świata łączącego piękno i brzydotę, emocje i wyrachowanie, obrzędowość i szare dni. Do opisu poszczególnych elementów używa różnorodnych środków artystycznych. Łamie konwenanse, uzyskuje powieść nowoczesną, modernistyczną i co najważniejsze - prawdziwą.

Materiał przygotowali:
Paulina Biedugnis i Tomek Kukołowicz