Reymont Władysław Stanisław - twórczość

   Od 1882 roku Reymont pisywał wiersze odtwarzajšce życie codzienne w warsztacie krawieckim (ogłoszone jedynie we fragmentach). Debiutował w 1892 roku jednoczeœnie jako korespondent terenowy "Głosu" (Spod Rogowa) i nowelista w krakowskiej "Myœli" (Wigilia Bożego Narodzenia). W 1892-94 powstało 17 opowiadań Reymonta, z kórych 4 ("Suka", "Œmierć", "Zawierucha" oraz "Tomek Baran") odnoszš się do "chłopskiego bytowania". Pozostałe rozgrywajš się w œrodowisku miejskim (m.in.:"W aptece", "Na bruku", "Cień"), kolejarskim("Pracy!"), aktorskim ("Franek", "Adeptka") oraz szlacheckim ("Idylla", "Spotkanie").Cehcš charakterystycznš tych utworów jest połšczenie realistycznie traktowanej tematyki obyczajowej z naturalistycznš obserwacjš oraz techniki impresjonizmu z ekspresjonistycznš dynamikš słowa, a więc wyjœcie poza kršg przypisywanego Reymontowi naturalizmu. Wczesne nowele Reymonta (drukowane częściowo w tomie Spotkanie 1897) przynosiły przeważnie odtworzony z naturalistyczną dokładnością ponury obraz świata nizin społecznych, życia, które autor poznał z autopsji. Wyróżniają się się wśród nich opowiadania malujące straszliwą nędzę, wyzysk, izolację społeczną chłopa, jak Śmierć (debiut pisarza), Suka czy W porębie. Nowele te ukazują wewnętrzne rozwarstwienie wsi, przewagę bogaczy wiejskich i "wilcze" stosunki między ludźmi, zrodzone przez głód ziemi. Motywy te rozwinął Reymont w szkicu powieściowym Sprawiedliwie (1899) o podpaleniu przez zemstę wsi i okrutnym samosądzie nad podpalaczem, a wrócił do nich po latach, w tomie nowel Za frontem (1919, pt. Pęknięty dzwon 1925), w którym odmalował wstrząsający obraz wyniszczenia wsi przez wojnę. Z późniejszych utworów nowelistycznych wymienić jeszcze należy niektóre pozycje zbioru Na krawędzi (1907), powstałe we wczesnej fazie rewolucji 1905 i dobrze oddające jej atmosferę, oraz satyryczny portret filistra w noweli Z pamiętnika (1902). Na ogół jednak w miarę uwsteczniania się ideologii Reymonta pod wyraźnymi wpływami narodowej demokracji, datującymi się od młodzieńczej współpracy z "Głosem", słaba realistyczna wymowa społeczna jego nowelistyki.

  Na osobistej obserwacji oparta była większość powieści Reymonta. Szereg ich rozpoczynają Komediantka(1896) i Fermenty (1897), powiązane osobą bohaterki, córki zawiadowcy stacji, której bujny temperament i bliżej nieopisane tęsknoty każą porzucić dom rodzinny i związać się z trupą aktorską. 
  Obie te powieści,  pierwsza oddaje wiernie świat teatrzyków ogródkowych, druga zatęchłe życie małej osady, stanowiące tło szarej egzystencji małżeńskiej "komediantki", zdradzają główne zalety i wady powieściopisarstwa Reymonta: znakomity dar obserwacji, umiejętność pokazania środowiska społeczno-obyczajowego w najbardziej charakterystycznych jego przejawach i przedstawicielach, obok nieudolności w przedstawieniu psychiki bohaterów i psychologicznej motywacji ich przeżyć. Płytką i szablonową charakterystykę wewnętrzną postaci obciąża ponadto mętna, powierzchownie przyswojona filozofia Młodej Polski i jej poetyka, pozostająca w jawnej sprzeczności z realistyczną warstwą utworu.
  Do tematu Komediantki powrócił Reymont raz jeszcze w dłuższej noweli "Lili" (1899), do pewnych motywów Fermentów nawiązał w Marzycielu (1910), żałosnej historii kolejarza, którego niejasne marzenia o piękniejszym życiu popchnęły do defraudacji.

  Rezultatem dłuższego pobytu w Łodzi była drukowana w latach 1897- 98 w "Kurierze Codziennym" Ziemia obiecana (wydana 1899), wielowątkowa, filmowo niemal skomponowana panorama powieściowa świata bankierów i fabrykantów łódzkich. Z niezwykłą prawdą i ostrością ukazał Reymont kulisy fortun bawełnianych milionerów, panujące w tym środowisku prawo dżungli, odrażające jego oblicze moralne.
  Losy bohatera, zdolnego chemika, są ilustracją prawdy, że nie zdolności, praca i energia, ale bezwzględność w dążeniu do celu, z podeptaniem szczęścia własnego i cudzego, prowadzi do zdobycia majątku.
  Mimo wstecznych tendencji antyurbanistycznych, wyrażonych w pochwale sielskiej egzystencji ziemiańskiego dworku, powieść ma wyrazistą wymowę antykapitalistyczną i wywołać miała wśród burżuazji "polskiego Manchesteru" duże poruszenie. Blado natomiast wypadła jej nacjonalistyczna idea: konieczność wyparcia kapitału obcego przez kapitał polski, widoczna głównie w akcentach antysemickich, jak i banalna myśl o tym, że pieniądze nie dają szczęścia, wyłożona w sztucznie doczepionym epilogu.

  Nagrodę Nobla w 1924 roku zdobył Reymont za powieść Chłopi (1904-09), na wielką skalę zakrojony wszechstronny obraz wsi pouwłaszczeniowej, ujęty w ramy czterech pór roku. Odmalowane nie bez młodopolskiej fascynacji zewnętrzną "bajeczną kolorowością" życia chłopskiego , są jednak Lipce z Chłopów wsią bardzo prawdziwą, z jej rozwarstwieniem społecznym, konfliktami z dworem, specyficzną moralnością i  przemożnym głodem ziemi, wiernie również ukazaną w codziennym i odświętnym obyczaju. Pisarz nie zajmuje tu stanowiska zewnętrznego obserwatora, ale na wszystkie sprawy powieści, pisanej stylizowaną, literacką gwarą, stara się spojrzeć oczyma jej bohaterów.
  Główne postacie, chociaż plastyczne w rysunku, obciążone są młodopolskim symbolizmem; pobrzmiewają też w utworze ówczesne  koncepcje filozoficzne widoczne w ujęciu postaci Jagusi, wiejskiej jawnogrzesznicy, ucharakteryzowanej po trosze na uosobienie ślepego demona płci, oraz polityczne: teoria "piastowskiej krzepy" chłopa, jego odrębności i wyizolowania z życia ogólnonarodowego. Znakomita natomiast jest galeria postaci drugoplanowych.
  Akcja powieści, nasycona dramatyzmem i skondensowana w pierwszych dwu częściach, gdzie konflikt skupia się wokół namiętności łączącej pasierba z piękną macochą, słabnie w bardziej rozlewnej Wiośnie i Lecie.

  Wykazaną w Ziemi obiecanej i Chłopach umiejętność charakteryzowania zbiorowości i operowania nią w akcji odnajdujemy również w trylogii historycznej Rok 1794 ("Ostatni sejm Rzeczypospolitej" 1913, "Nil desperandum" 1916, "Insurekcja" 1918), którą sam Reymont bardzo wysoko ocenił. Oparta na sumiennych studiach, reprezentuje ona typ powieści historycznej odmienny od tradycyjnego, od W. Scotta wywodzącego się schematu, w którym na pierwszy plan wysuwają się perypetie, najczęściej miłosne, fikcyjnych bohaterów. Akcja miłosna Roku 1794 jest nikła i anachroniczna w stosunku do epoki, a bohater pełni częściej rolę świadka wydarzeń niż ich uczestnika, gdyż właściwym bohaterem cyklu jest historia, a celem jego - wielostronne ukazanie sytuacji dziejowej Polski od sejmu grodzieńskiego po insurekcję warszawską. Zasadniczą, nie dostrzeżoną przez współczesnych wartością tego bardzo nierównego utworu, w którym znakomite partie opisowe, celne obrazy obyczajowości XVIII-wiecznej sąsiadują z partiami chybionymi, jest - wbrew endeckiej interpretacji - jego warstwa polityczna, interesująca nie tyle w krytyce sprzedajnej magnaterii, ile w charakterystyce ludzi i sił insurekcji.
  Reymont pokazuje udział chłopów w powstaniu nie w tradycyjnym duchu solidaryzmu, ale przyznaje im świadomość narodową i każe im walczyć równocześnie o wolność kraju i własne wyzwolenie z niewoli społecznej; spiskowcy z lewego skrzydła i przywódcy ludu warszawskiego noszą w powieści cechy wyraźnie jakobińskie i potraktowani są przez autora z sympatią i zrozumieniem.
  Rok 1794 stanowi więc zjawisko niespodziewane w twórczości Reymonta, samouka bez głębszej wiedzy teoretycznej, którego siłą był realizm obserwacji, nie zaś intelektualna zawartość utworów.

  Reymont wydał ponadto m. in. nieudaną powieść Wampir (1911), do której wprowadził modne motywy spirytystyczne, teozoficzne, sataniczne itp., oraz reportaż literacki o martyrologii unitów podlaskich Z ziemi chełmskiej (1910).

Materiał przygotował:
Radosław Bzoma