"Krótka rozprawa między panem, wójtem i plebanem" - Wieś jest miejscem, które zarówno pan, jak i pleban traktują jako źródło dochodu, nie przejmując się wcale losem chłopa. Wójt narzeka na doznawane przez chłopów krzywdy, konfiskaty wojenne, obciążenia kościelne i wyraźnie wskazuje winnych tej sytuacji:

"Żeńcy" - Utwór ten najlepiej oddaje niedolę chłopską, przez konflikt między ekonomem a robotnicami folwarcznymi. Wyrażający ten konflikt dialog Oluchny i Pietruchy łagodzi autorska wiara w możliwość zmiany niezgodnych z prawami natury zwyczajów Starosty (ekonoma), co podkreśla refrenowy motyw pieśni Pietruchy: "Słoneczko, śliczne oko, dnia oko pięknego!".

Adam Mickiewicz: "Dziady II" - opis ludowych obrzędów poświęconych duchom przodków; "Dziady" są niejako moralnym trybunałem ludowym i stoją na straży moralności;

"Konrad Wallenrod" - mądrość i rola w uświadamianiu wartości narodowych pieśni gminnej.

Józef Ignacy Kraszewski: "Chata za wsią" - Na drodze do szczęścia Cygana Tumrego i chłopki Motruny staje nietolerancja, ciemnota, zacofanie i obojętność społeczności wiejskiej; bogaty realistyczny obraz ówczesnej obyczajowości wiejskiej.

Zygmunt Krasiński: "Nie-Boska komedia" - lud pokazany został jako siła niszcząca, która buntuje się przeciwko "poniżeniu ludzkości" i szuka przywódcy.

Włodzimierz Wolski: "Halka" - wykorzystywanie i krzywda chłopa na przykładzie Halki, która zostaje uwiedziona, a następnie porzucona dla bogatego ożenku przez panicza Janusza.

Eliza Orzeszkowa: "Nad Niemnem" - Jako wyjście z istniejącej sytuacji autorka wskazuje rozwiązania społeczne i ekonomiczne. Wykształcony Witold Korczyński uczy chłopów metod uprawy.

"Tadeusz" - dostrzeżenie nędzy ekonomicznej i zacofania umysłowego; przypisanie odpowiedzialności za ten stan warstwom uprzywilejowanym i urzędom wiejskim. Opowiadanie to przedstawia los małego dziecka służby folwarcznej. Rodzice, ciężko pracujący na pańskim polu od rana do nocy, nie mogli dopilnować swego jedynego dziecka. Zakończyło się to tragiczną śmiercią chłopca, który utonął w dworskim stawie. Orzeszkowa obarcza winą za śmierć dziecka bawiącą się w tym czasie "panienkę z dworu", a ogólniej mówiąc - warstwę ziemian.

Bolesław Prus: Porównywał społeczeństwo do organizmu, w którym wszystkie warstwy i klasy mają do spełnienia różne ważne role, jednocześnie wskazywał na zacofanie i tępotę klasy chłopskiej i konieczność "pracy u podstaw".

"Antek" - Nowela ta obrazuje powyższe poglądy. Na wsi chłopi wciąż wierzyli w najróżniejsze zabobony i gusła. Lekarzami byli znachorzy, którzy niejednokrotnie przywodzili swoich pacjentów do śmierci. Tak stało się z siostrą Antka, Rozalką. Także system edukacji był słabo rozwinięty. Antek, mimo dobrych chęci, faktycznie niczego się nie nauczył. Warunki na wsi nie pozwoliły chłopcu na rozwój talentu. Antek był zmuszony opuścić rodzinną wieś w poszukiwaniu lepszych warunków bytu.

"Placówka" - obraz chłopa jako obrońcy polskości; siła moralna chłopa; Bohaterem noweli jest chłop Józef Ślimak, który nie chciał sprzedać swojej ziemi niemieckim kolonialistom i sam zaczął stawiać im czoło, czyniąc to nie tyle z uświadamianych sobie wprost pobudek patriotycznych, ile instynktu samozachowawczego oraz przywiązania do ojcowizny. Z początku obojętna wieś przyszła mu z pomocą, a koloniści musieli kapitulować wobec oporu całej gromady. Portret chłopa, wyzwalającego się powoli z mentalności pańszczyźnianej stał się wzorem dla innych pisarzy podejmujących tematykę tej właśnie warstwy społecznej.

Henryk Sienkiewicz: "Janko Muzykant" - sytuacja utalentowanego dziecka wiejskiego. Bohater tej noweli został obdarzony wielkim talentem muzycznym, którego jednak nikt nie docenił. Wątłego, wrażliwego chłopca wszyscy nazywali "utrapieńcem", gdyż nie był on stworzony do pracy na roli. Janko umarł pod batogiem karbowego, kiedy czując ogromny pęd do muzyki, sięgnął po pańskie skrzypce.

"Szkice węglem" - oskarżenie warstw oświeconych i urzędów wiejskich za sytuację chłopa; Pomimo reformy uwłaszczeniowej z 1864 roku, polska wieś jest tylko z pozoru samodzielna i ma własne instytucje samorządowe. Faktycznie chłopi nie znają nowych przepisów administracyjnych ani prawnych i nie mogą korzystać z nowych ustaw. Dwór nie chce się interesować sprawami wsi. Chłopi stają się obiektem manipulacji carskiej administracji i nieuczciwych urzędników gminnych. Na dodatek panują wśród chłopów konflikty wewnętrzne. Wieś jest podzielona na dwa odrębne i obce sobie światy - bogate chłopstwo i biedotę. Obie warstwy żyją własnymi sprawami w całkowitej izolacji od siebie.

Stefan Żeromski: W myśl zasad naturalistycznych dobitniej pokazywał nędzę i upokorzenie chłopa. Dostrzegał w chłopie pełnoprawnego obywatela.

"Zmierzch" - chłopi zmuszani do nadludzkiej pracy; rządca obniża im wynagrodzenie za dzień pracy z 30 na 20 kopiejek; bezrolny chłop traktowany przez możnych panów jako tania siła robocza; nędza i ciemnota chłopa po uwłaszczeniu.

"Siłaczka" - Stanisława Bozowska walczy z ciemnotą, zacofaniem i krzywdą wiejskiego ludu; naucza biedne i zaniedbane dzieci wiejskie

"Doktor Piotr" - nędza; głód; brak ziemi; chłopi chętnie kupują kawałki rozparcelowanego folwarku i budują sobie skromne domy, a nieużytki zamieniają na pola uprawne; chłopi podejmują pracę w cegielni Bijakowskiego i przy rozbijaniu skały wapiennej, budowane są dla nich lokale mieszkalne; chłopi wyzyskiwani teraz jako robotnicy

"Rozdziubią nas kruki, wrony…" - biedny chłop obdziera trupa powstańca z cennych przedmiotów; obojętność wobec powstania; zwierzęcy instynkt, brak zasad moralnych chłopa

"Syzyfowe prace" - nędza chłopów w Gawronkach (ani jeden gospodarz nie miał nawet konia); bogaty chłop Scubioła ze wsi Bukowiec wyzyskuje innych chłopów - rozwarstwienie klasowe wewnątrz wsi.

"Ludzie bezdomni" - "lokowanie dwu rodzin z mnóstwem dzieci w jednej izbie z kupą gnijących ziemniaków"; "robotnicy nieżonaci dostają mięso tylko na Wielkanoc i Boże Narodzenie";

Jan Kasprowicz: "Z chałupy" - obiektywny obraz krzywd i problemów chłopskich - chłopak godzi pracę pastucha z nauką, nie wytrzymuje wysiłku i umiera na suchoty (XXXIX); kobieta pozbawiona ziemi żebrze, a potem umiera gdzieś w polu (XV); chłop pobity przez ekonoma trafia do szpitala (XXIX); kobieta pozbawiona przez księdza wdowiego grosza na pochówek (XXV); chłopi wychowywani w ciemnocie przez równie ciemną szlachtę (XXXII);

Kazimierz Przerwa-Tetmajer: "Na skalnym Podhalu" - wartości kultury ludowej; mitologizacja góralszczyzny; idealizacja wsi;

Stanisław Wyspiański: "Wesele" - chłopi interesują się polityką (Czepiec chce rozmawiać o polityce z dziennikarzem); patriotyzm i zapał do walki narodowowyzwoleńczej (Czepiec wspomina udział chłopów w walce o wolność pod wodzą Kościuszki); brakuje im przywództwa, trzeba nimi pokierować; kobiety wiejskie są skore do swatów; chłopi są silni i zdrowi; gospodarz widzi chłopską rozwagę, godność i pobożność; chłopi są zapalczywi, skłonni do bicia, mogą stanowić łatwo zapalną i niebezpieczną siłę; autor obrazuje i wyśmiewa ludomanię;

Władysław Reymont: "Chłopi"

chłopi  średniozamożni - Dominikowa, Kłębowie, Balcerkowie, Paczesiowie, Grzelowie, Płoszka - z trudem wiążą koniec z końcem, na przednówku sprzedają inwentarz;